Μια αξιομνημόνευτη πτυχή της πολυσχιδούς δραστηριότητας του εξέχοντος Θεσσαλονικέως διανοουμένου Δ. Ν. Μαρωνίτη (1929-2016)Ιδού, λοιπόν, τα όσα έγραφε εκεί ο αείμνηστος δάσκαλος για τις λατινικές εκφράσεις που χρησιμοποιούνται συχνά-πυκνά στην ελληνική γλώσσα:hic et nunc: η λατινική έκφραση σημαίνει «εδώ και τώρα». Χρησιμοποιείται ή για να δηλώσει την επιτακτική ανάγκη ενός μέτρου στο συγκεκριμένο χώρο και στον παρόντα χρόνο, ή για να υπογραμμίσει τα διακριτικά χαρακτηριστικά της λυρικής ποίησης έναντι της επικής. Λέμε και γράφουμε:
• Η εφαρμογή των οικονομικών μέτρων επιβάλλεται να γίνει hic et nunc.
• Αναβάλλεται συνεχώς η αλλαγή του θεσμικού πλαισίου των κρατικών θεάτρων της χώρας, ενώ θα έπρεπε να γίνει hic et nunc.
• Σε αντίθεση προς την επική ποίηση, η οποία είναι εξ ορισμού διηγητική και αναφέρεται στο παρελθόν, η λυρική ποίηση σηματοδοτεί το hic et nunc, το «εδώ και τώρα» τόσο του λυρικού ποιητή όσο και των ακροατών-αναγνωστών.
grosso modo: χονδρικώς, πάνω κάτω. Η έκφραση χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η μερική ευστοχία μιας εκτίμησης. Λέμε και γράφουμε:
• Ο ιταλικός νότος και ο ελληνικός βορράς παρουσιάζουν grosso modo τους ίδιους δείκτες ανάπτυξης.
per terram per mare: στην ξηρά και στη θάλασσα, πανταχού. Η έκφραση χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η ευρύτατη διάδοση ενός προσώπου, έργου ή πράγματος. Λέμε και γράφουμε:
• Η είδηση του αδιεξόδου των συνομιλιών στη Γενεύη διαδόθηκε αμέσως per terram per mare.
sine qua non: εκ των ων ουκ άνευ. Η έκφραση χρησιμοποιείται προς δήλωση απαράβατου όρου. Λέμε και γράφουμε:
• Η αντικειμενική πληροφόρηση είναι sine qua non όρος της δημοσιογραφικής δεοντολογίας.
mea culpa: από δικό μου σφάλμα. Η έκφραση χρησιμοποιείται για ομολογία προσωπικής ενοχής. Λέμε και γράφουμε:
• «Τα γεγονότα της Πάτρας έγιναν mea culpa» δήλωσε ο υπουργός Παιδείας και υπέβαλε την παραίτησή του.
pro domo sua: η έκφραση αντιστοιχεί κατά περίπτωση στις ομόλογες ελληνικές λόγιες εκφράσεις υπέρ βωμών και εστιών ή υπέρ πίστεως και πατρίδος, και χρησιμοποιείται για να δηλωθεί ο υπέρ πάντων αγών. Λέμε και γράφουμε:
• Οι μαθητές ισχυρίζονται ότι αγωνίζονται pro domo sua.
sic: ούτως πως, κάπως έτσι. Η λέξη χρησιμοποιείται εντός παρενθέσεως για ειρωνική υπόδειξη ενός γραμματικού, συντακτικού, νοηματικού ή πραγματολογικού σφάλματος στον προφορικό ή γραπτό λόγο κάποιου άλλου:
• Σε άρθρο έγκριτης εφημερίδας υπήρχε η πρόταση: «πολλοί (sic) περισσότεροι άνθρωποι».
• Για να επιδείξει τη λατινομάθειά της γνωστή κριτικός έγραφε προχθές: per terra (sic) per marem (sic).
terminus ante quem: χρονικό όριο πριν από το οποίο έχει συμβεί κάτι. Λέμε και γράφουμε:
• Το 1974 αποτελεί terminus ante quem ως προς την παρανομία του ΚΚΕ.
terminus post quem: χρονικό όριο μετά το οποίο συνέβη κάτι. Λέμε και γράφουμε:
• Το 1821 αποτελεί εξ ορισμού terminus post quem για τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» του Διονύσιου Σολωμού.
mutatis mutandis: με τη μεταβολή των μεταβλητέων όρων. Η έκφραση χρησιμοποιείται όπως περίπου και η λόγια διατύπωση «τηρουμένων των αναλογιών», για να δηλωθεί ότι η σύγκριση δύο προσώπων, έργων ή πραγμάτων νομιμοποιείται μέχρις ενός ορισμένου σημείου. Λέμε και γράφουμε:
• Ο Γεώργιος Χορτάτσης mutatis mutandis είναι ο Σαίξπηρ του νεοελληνικού θεάτρου.
tabula rasa: άγραφο χαρτί. Η έκφραση χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η πλήρης άγνοια κάποιου επί συγκεκριμένου θέματος. Λέμε και γράφουμε:
• Το νήπιο, σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές συμβάσεις, θεωρείται tabula rasa.
• Σε ό,τι αφορά το ξένο θέατρο, οι περισσότεροι μαθητές του Λυκείου είναι tabula rasa.
scripta manent, verba volant: τα γραπτά μένουν, τα λόγια πετούν. Η παροιμιακή έκφραση χρησιμοποιείται για να διακριθεί ο οριστικός χαρακτήρας της γραφής σε αντίθεση προς τον προσωρινό του προφορικού λόγου.
urbi et orbi: στην πόλη (στη Ρώμη) και στην οικουμένη, σε όλο τον κόσμο. Η έκφραση έχει περίπου το ίδιο νόημα με το per terram per mare. Λέμε και γράφουμε:
• Ο Όμηρος είναι γνωστός ποιητής urbi et orbi.
• Το CNN μετέδωσε urbi et orbi εικόνες από τον πόλεμο στον Περσικό Κόλπο.
www.in.gr/
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ-ΓΝΩΜΙΚΑ-ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ
Οδυσσέας Β. Τσιντζιράκος
Φιλόλογος
Είναι γνωστό ότι οι κυριότεροι τρόποι πειθούς, και στο γραπτό και στον προφορικό λόγο, είναι οι ακόλουθοι:
- επίκληση στη λογική
- επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη
- επίκληση στο ήθος του πομπού
- επίθεση στο ήθος του αντιπάλου
- επίκληση στην αυθεντία
Κι απ’ όλους αυτούς θα μας απασχολήσει εδώ ο τελευταίος.
Δεν είναι βέβαια καινοφανές και σε άλλους λαούς, αλλά εμάς τους Έλληνες, γραμματιζούμενους ή μη, ανέκαθεν μας διακρίνει, σε γενικές γραμμές, μια έντονη τάση προς την επίκληση στην αυθεντία, αλλά και μια ευαρέσκεια στην κατά κόρον χρήση του παραβολικού ή του παροιμιακού επιχειρήματος στην προσπάθειά μας να πείσουμε για την ορθότητα της κρίσης, της άποψης ή της γνώμης μας.
Πολύ συχνά στα αρχαία ελληνικά κείμενα, ιστορικά, ρητορικά ή και φιλοσοφικά ακόμα, συναντά κανείς την πληθώρα των προεξαγγελτικών παραθέσεων όπως: Το λεγόμενον, το του ποιητού, το του Ομήρου, το της παροιμίας, κλπ κλπ. Ακόμα και στον τετράγωνο νου της Φιλοσοφίας, τον Αριστοτέλη, απαντάται το «ως ο Πλάτων φησί…», το «ο Όμηρος εποίησεν…», κ.α. Και δεν αναφέρομαι στην επική ή τη δραματική ποίηση, όπου σαφώς επικρατεί ο μύθος, η παραβολή, τα αμέτρητα αποφθέγματα, οι παροιμίες, τα κάθε λογής γνωμικά.
Φαίνεται μάλλον πως ο παραβολικός, ο παροιμιακός λόγος κάνει πιο εύληπτη απ’ την πλευρά του δέκτη την τεκμηρίωση των θέσεών μας ή έτσι περνούν πιο εύκολα τα μηνύματα της όποιας διδαχής. Ας μην ξεχνούμε ότι ο Αίσωπος παραβολές μας κληροδότησε. Ο Σωκράτης και ο Χριστός με την παραβολή κήρυξαν το λόγο τους. Και σημειωτέον ότι η κατασκευή, το δέσιμο του λογικού-γεωμετρικού επιχειρήματος αποτελεί αρκετά δύσκολη υπόθεση τόσο για τον πομπό, όσο και για το δέκτη. Κυρίως για το δέκτη.
Έτσι με την επίκληση στην αυθεντία, και συνακόλουθα με τη χρήση παραβολικών ή παροιμιακών εκφράσεων, και «σπουδαγμένοι» φαντάζουμε στους άλλους και τις τυχόν λαθεμένες απόψεις μας τις αποδίδουμε σε άλλους! Ας μη νομιστεί σε καμία περίπτωση όμως ότι εκφράζω την αντίθεσή μου σ’ αυτόν τον τρόπο πειθούς, γιατί, θέλουμε δε θέλουμε, οι αυθεντίες και οι παραβολές υπάρχουν και θα υπάρχουν ες αιεί, παρά το γεγονός ότι όσο η έρευνα πετάει τις αυθεντίες στον Καιάδα του χρόνου, άλλο τόσο προχωρεί η επιστήμη και συνεπώς αποκαλύπτεται η αλήθεια των πραγμάτων, καθώς σκουπίζεται πάνω απ’ αυτά ο κουρνιαχτός που αφήνουν τα δόγματα, οι θεοκρατικές αντιλήψεις, οι αβασάνιστες δοξασίες κι ακόμα οι πάσης φύσεως ιδεοληψίες. Αντιθέτως θέση μου πάγια εδώ και πολλές δεκαετίες είναι αφενός η χρήση τέτοιων επικλήσεων να μην ξεπερνά το μέτρο, και αφετέρου ο καθένας μας να γνωρίζει με σαφήνεια και πληρότητα το περιεχόμενο και το σημαινόμενο της παραβολής που χρησιμοποιεί. Να ισχύει δηλαδή η λατινική ρήση:
Uti, non abuti.
Ασφαλώς μας έχουν διασωθεί αμέτρητα γνωμικά, παροιμίες, ρητά, αποφθέγματα, γνώμες σοφών, αλλά και στερεότυπες λέξεις ή φράσεις με διαχρονική ισχύ τόσο απ’ την αρχαία Ελληνική λογοτεχνία, όσο κι απ’ τη Ρωμαϊκή, κοντά στα όσα μας κληροδοτεί η Αγία Γραφή. Κι αν έφτασα να καταπιαστώ μ’ αυτό το ζήτημα, το έκανα για τρεις κυρίως λόγους:
Πρώτος: Σε αρκετές από τις παραδεδομένες παροιμίες έχει γίνει παράφραση, οπότε και χάθηκε έτσι η αρχική, κυριολεκτική τους σημασία. Πρέπει επομένως να γίνει η σημασιολογική τους αποκατάσταση.
Δεύτερος: Μέσα στους αιώνες δημιουργήθηκε μια τεράστια σύγχυση ανάμεσα στις αρχαιοελληνικές και τις Λατινικές ρήσεις και συνεπώς θα πρέπει να επέλθει η διάκριση ανάμεσά τους.
Τρίτος: Παρατηρείται τελευταία στο διαδίκτυο ν’ αποδίδονται σε ανθρώπους λόγια, που ούτε ποτέ τους τα είπαν, ούτε και ποτέ θα μπορούσαν να τα πουν! Αυτά είναι γεννήματα της άγνοιας ή της πρόχειρης και επιδερμικής επαφής με την Ιστορία και τη Λογοτεχνία.
Ας δούμε λοιπόν μερικά Λατινικά αποφθέγματα, γιατί σ’ αυτά κυρίως έχουν γίνει τα περισσότερα ατοπήματα. Όπως:
1. Timeo Danaos et dona ferentes: = Φοβούμαι τους Δαναούς έστω κι αν ακόμα φέρνουν δώρα.
Στη ρήση αυτή έγινε διπλός βιασμός: Πρώτα γιατί πολλοί την αποδίδουν στον Όμηρο, ενώ είναι του Βιργιλίου στην «Αινειάδα», κι ύστερα γιατί μεταφράζουν το α’ ενικό του ενεστώτα της οριστικής timeo με το φοβού, β’ ενικό προστακτικής. Έτσι παραδίδεται το έκτρωμα: «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας». (Γι’ αυτόν που γνωρίζει στοιχειωδώς το δακτυλικό εξάμετρο, μόνο ομηρικός δεν θα μπορούσε να είναι αυτός ο στίχος).
2. Ex ungue leonem (cognoscis) = Απ΄το νύχι γνωρίζεις το λιοντάρι.
Μας παραδόθηκε λαθεμένα «εξ όνυχος τον λέοντα» ως αρχαιοελληνική. Σημαίνει πως από μικρολεπτομέρειες μπορείς να καταλάβεις τον χαρακτήρα κάποιου.
3. Alea jacta est = ο κύβος ερρίφθη.
Κυριολεκτεί στις αποφάσεις που λαμβάνονται και δεν επιδέχονται καμιά υπαναχώρηση.
4. Vox clamantis in deserto= Φωνή βοώντος εν τη ερήμω.
Η σημασία της είναι σαφής.
5. Vade retro, Satana = Ύπαγε οπίσω, Σατανά.
Τη λέμε όταν θέλουμε να ξορκίσουμε το κακό.
6. Carthago delenda est = Η Καρχηδών πρέπει να καταστραφεί.
Κι αυτή η φράση παραδίδεται διαφοροποιημένη. Ο Κάτων ο Τιμητής (234-149 π.Χ.) έτρεφε τόσο πάθος και τόσο φανατισμό εναντίον των Καρχηδονίων, ώστε όλοι οι πολιτικοί του λόγοι, ανεξάρτητα από το θέμα τους, είχαν πάντα την ίδια κατακλείδα:
Ceterum censeo Carthaginem esse delendam = Επιπλέον κάνω την πρόταση να καταστραφεί η Καρχηδόνα.
7. Audi et alteram partem = Άκουσε και την άλλη πλευρά.
Μας παραδόθηκε ως “audiatur et altera pars”. Κυριολεκτείται για τις περιπτώσεις όπου, όταν θέλει κάποιος να είναι ακριβοδίκαιος στις κρίσεις του, πρέπει ν’ ακούει και τις δυο πλευρές εξίσου.
8. Si vis pacem, para bellum = Αν θέλεις ειρήνη, προετοίμαζε πόλεμο.
Κακώς παραδόθηκε “si velis pacem, para bellum”.
9. Corpora dormiunt, animi vigilant = Τα σώματα αναπαύονται, οι ψυχές αγρυπνούν.
Η ρήση εκφράζει σαφώς τη μεταθανάτια αντίληψη των Ρωμαίων.
10. Si Deus nobiscum, nemo contra nos = Αν ο Θεός είναι μαζί μας, κανένας δεν είναι εναντίον μας.
Το γνωμικό αυτό θυμούμαι να το άκουσα στα πρώτα γυμνασιακά μου χρόνια ως ελληνικό: «Ει ο Θεός μεθ’ ημών, ουδείς καθ’ ημών». Το είδα γραμμένο ανάγλυφα στη Λατινική ως επιγραφή στην είσοδο του σπιτιού όπου έζησε ο μέγας αστρονόμος Κοπέρνικος στην Κρακοβία της Πολωνίας.
11. Nondum omnium dierum solem occidisse = Ακόμη δεν έδυσεν ο ήλιος όλων των ημερών.
Είναι η παροιμιώδης απάντηση που φέρεται να έδωσε το 197 π.Χ. ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Ε’ στο Ρωμαίο ύπατο Τίτο Κοϊντιο Φλαμινίνο, όταν ο τελευταίος τον ανάγκασε να δεχτεί τους επαχθέστατους – σήμερα θα τους λέγαμε «μνημονιακούς»… - όρους των Ρωμαίων, ύστερα απ’ τη συντριβή του στις Κυνός Κεφαλές της Θεσσαλίας. Ο Φίλιππος αποδέχτηκε τους όρους ως λύση ανάγκης, για να περισώσει ό,τι μπορούσε, αλλά και να αναδιπλωθεί, προκειμένου να πολεμήσει τους κατακτητές. Η φράση διασώθηκε από το Ρωμαίο Ιστορικό Τίτο Λίβιο και έλαβε παροιμιακό χαρακτήρα. Αναφέρεται στους ανθρώπους που συνειδητοποιούν ότι χάνουν τα πάντα, αλλά δεν εννοούν να χάσουν τις ελπίδες τους.
(Τέλος Α’ μέρους)
agiotika.blogspot.com/
